Bát cơm, cái chữ
Là nơi định cư của đồng bào người Mông, bản Lùng Ác và bản Tổng Kim nằm cheo leo dựa vào vách núi của ngọn núi Lùng Ác cao vời vợi. Hai bản từng là bản nghèo của xã Vĩnh Yên trong nhiều năm dài. Với gần 100 hộ dân, người Mông nơi đây quanh năm "đầu tắt mặt tối" nhọc nhằn chuyện mưu sinh. Trước kia, những ngày giáp hạt, đồng bào phải ăn ngô, mèn mén qua bữa. Những năm gần đây, được sự quan tâm của các cấp chính quyền địa phương cùng sự đổi mới trong cách nghĩ, cách làm của người dân nên cuộc sống có khá hơn, thóc và ngô đầy bồ, trâu, ngựa nhiều dần, diện mạo nơi đây đang chuyển biến dần.
Khi còn nghèo đói, người dân Lùng Ác và Tổng Kim chỉ nghĩ đến việc làm sao cho no cái bụng, lành cái áo, chứ chưa ai nghĩ đến chuyện học hành và cho con đến trường học. Chính vì vậy, trẻ em khi đã cầm chắc con dao quăng, cầm chắc cái cuốc là phải lên nương cốt để làm ra nhiều hạt lúa, bắp ngô cho ấm bụng những tháng năm đói mòn, đói mỏi. Chính vì vậy, trẻ em chỉ biết lên nương giỏi, lội suối tốt, cưỡi ngựa hay chứ đọc chữ, viết chữ thì chịu. Trong nhiều năm dài, phần lớn trẻ em không biết đọc, biết viết.
Qua nhiều lần tuyên truyền, vận động và đặc biệt là sự kiên trì của đội ngũ các thầy, cô giáo bản, người dân Tổng Kim và Lùng Ác đã dần thay đổi tư duy và nhận thức được vai trò của cái chữ trong việc làm thay đổi cuộc sống. Những buổi họp bản, chủ đề đưa con em đến trường luôn "nóng" và được dân bản thảo luận sôi nổi hơn hết. Có những gia đình băn khoăn về việc chưa đủ cơm ăn thì làm sao học được chữ? Nhà xa trường thì đi học làm sao? Học xong thì đi làm gì, ở đâu?... Nhưng rồi, dần dần những khó khăn ấy đều được đẩy lùi bằng một ý chí quyết tâm. Phong trào đi học ở đỉnh núi Lùng Ác được bắt đầu từ khi người dân có được ý chí đó.
Xuống núi học chữ
Đáp ứng nhu cầu và tạo điều kiện học tập cho con em của hai bản Tổng Kim và Lùng Ác, xã Vĩnh Yên đã vận động nhân dân dựng lớp học ngay tại Tổng Kim. Vậy là đã có phân hiệu trường tiểu học và mầm non ngay tại bản. Có lớp, có trường, không lý gì lại không đi học. 100% trẻ em đến độ tuổi đã được đến trường để học chữ. Thầy Lý Gìn Phù vốn là người con của Tổng Kim nay phụ trách lớp học tại bản. Hàng ngày, học sinh từ trên đỉnh Lùng Ác xuôi xuống dốc núi đi học rất miệt mài, không bỏ buổi nào, rồi từ thung lũng Tổng Kim, hơn chục em học sinh tiểu học ngược dốc núi để đến trường.
Ông Sùng Seo Chu, Trưởng bản Lùng Ác cho biết: Cả Tổng Kim và Lùng Ác có gần 100 em học sinh đến độ tuổi đi học. Không chỉ dừng lại ở bậc tiểu học, các em học sinh nơi đây tiếp tục vượt khó để học lên cao hơn, hết tiểu học lại học tiếp bậc THCS, rồi THPT và học đại học. Khi lên bậc THCS, hầu hết các em đều đến trường trọ học. Được nhà trường tạo điều kiện xây dựng nhà bán trú dân nuôi nên các em có điều kiện ăn ở để học tập.
Thế nhưng, không phải gia đình nào ở bản Mông cũng có điều kiện để cho con đi học THPT. Trường cách xa nhà hơn chục cây số, điều kiện ăn ở và đi lại còn rất nhiều khó khăn. Trước đây, đến độ tuổi này thì phải lên núi làm nương giúp gia đình. Vượt lên những khó khăn ấy, hơn 20 em học sinh của hai bản đã khăn gói đến trường trọ học. Dù đường xa, dù gia đình nghèo, nhưng các em vẫn kiên trì đến trường. Những ngày cuối tuần, từng tốp học sinh trở về thăm bản rồi sáng thứ hai đầu tuần, các em lại xuôi xuống dốc núi, hăm hở mang theo bao gạo, bó rau cải nương và gánh củi. Tất cả những cái đó là sự gói ghém những ước mơ cho cuộc sống phía trước.
Những tấm gương hiếu học
Trong hành trình gian nan tìm đến cái chữ ở Lùng Ác luôn có mặt của những tấm gương hiếu học làm rạng danh cho bản của mình và là nòng cốt cho sự đổi thay cuộc sống nơi đây. Sinh ra và lớn lên trong gia đình nghèo khó có 4 anh chị em, cha mẹ đều là nông dân, hai anh em Sùng Minh Thành và Sùng Dùng Bềnh ở bản Lùng Ác đã nhen nhóm ý chí học tập ngay từ khi cắp sách tới trường. Nhà nghèo, thiếu thốn, nhưng không làm nao núng ý chí học tập của hai anh em. Được tuyển vào học tại Trường THPT Dân tộc nội trú tỉnh và THPT số 1 Bảo Yên, xa nhà, hai anh em luôn bảo ban nhau để học tập chăm chỉ, quyết chí dùi mài đèn sách để đỗ vào đại học. Sau khi tốt nghiệp THPT, cả hai anh em đều thi đỗ vào Học viện An ninh và Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên.
Gia đình ông Lý A Pao ở bản Tổng Kim có ba con trai thì cả ba đều được học tập đầy đủ. Hai con trai của ông đã học đại học, con trai cả trở thành thầy giáo THPT ngay tại Nghĩa Đô, con trai thứ hai đang học Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, con trai thứ ba đang chuẩn bị đi học đại học. Ông Pao cho biết, những năm trước đây, trường THPT cách nhà 40 cây số, nhà hoàn cảnh khó khăn, nhưng ông vẫn tạo điều kiện cho các con học và trưởng thành.
Chia tay bản Tổng Kim và Lùng Ác trong khi mặt trời đang khuất dần sau ngọn núi Lùng Ác cao vời vợi, ngoảnh mặt lại, chúng tôi nhận thấy những triền núi hình trang sách mở đang tràn ngập ánh nắng chiều. Điệu khèn Mông phía xa xa đang vang bài ca về sự học nơi đây.